Το "Πασσαλίκι¨ των αναμνήσεων και των φωτογραφιών

Είναι ένα κομμάτι της ιστορίας της πόλης! Τότε που ήταν ένα από τα πιο ωραία αξιοθέατα της πόλης. Μαζί με τον Φάρο δέσποζαν στη παραλία, σαν φρουροί, φύλακες αυτής της πόλης, και από ψιλά ο προστάτης και πολιούχος αυτής της πόλης, ο Αϊ Νικόλας! Όλοι, ντόπιοι και επισκέπτες, ήθελαν να έχουν μια αναμνηστική φωτογραφία μπροστά στη μαυριδερή κορμοστασιά του, αποδεικτικό της παρουσίας τους εδώ ή του περάσματός τους απ΄ αυτή την όμορφη γωνιά του Θρακικού Πελάγους! Σήμερα υπάρχει μόνο στις φωτογραφίες! Αποτελεί μια ανάμνηση στους εναπομείναντες παλιούς κατοίκους της πόλης! Και η απορία των νέων για το χαμό του. Πρόκειται για το «Πασσαλίκι», ένα πολυώροφο πανέμορφο ξύλινο οικοδόμημα με πέτρινη βάση σε στυλ «μπαρόκ». Στη θέση του σήμερα υψώνεται ένα ψυχρό και άκομψο τσιμεντένιο κτίριο της Μεραρχίας, φρουρούμενο για να προστατευθεί περισσότερο από τις ερινύες που καταδιώκουν όσους συνέργησαν στo γκρέμισμα και τον αφανισμό του παρά για οποιονδήποτε άλλο κίνδυνο!
Η γέννησή του
Γεννήθηκε κάπου στα 1906-1908 και πέθανε το 1972. Έζησε μόνο 65 χρόνια, αλλά ήταν αρκετά για να συνδέσει το όνομά του για πάντα με αυτή τη πόλη. Αλλά ας τα πάρουμε τα πράγματα απ΄ την αρχή.
Ο αείμνηστος Θανάσης Αποστολίδης, το 1993, στο βιβλίο του «Αλεξανδρούπολη, μορφές, -γεγονότα – αναμνήσεις», περιγράφει την εποχή που κτίστηκε καθώς και την αιτία ανέγερσής του. Ήταν η εποχή που δέσποζαν στη πόλη οι Οθωμανοί. Το Δεδέαγατς, η μικρή πολιτεία που δημιουργήθηκε από τον Σιδηρόδρομο και το λιμανάκι, μεγάλωνε και πλούτιζε. Μετατρεπόταν σε μια πολυπολιτισμική πολιτειούλα. Είχαν αρχίσει να συσσωρεύονται Προξενεία, τράπεζες, ναυτιλιακές και ασφαλιστικές εταιρίες, έμποροι, μεσίτες, φραγκολεβαντίνοι, Έλληνες, Οθωμανοί, Αρμένιδες, Εβραίοι, Βούλγαροι, Ρώσοι! Και πολλοί εποφθαλμιούσαν αυτόν τον ευλογημένο τόπο! Επόμενο ήταν οι Οθωμανοί να έχουν στρατιωτικές δυνάμεις εγκατεστημένες στην πόλη για να προστατέψουν τα συμφέροντά τους σ΄ αυτήν και τη γύρω περιοχή. Κάπου εκεί που σήμερα εκτείνεται ο συνοικισμός της Απολλωνιάδας, ήταν οι στρατώνες της διοίκησης του Οθωμανικού στρατού, ενώ το μεγαλύτερο στρατόπεδό τους ήταν κάπου στην αρχή του οικισμού της Νέας Χιλής. Τα απέναντι από το Δημοτικό Κήπο της παραλίας της πόλης όμοια ημιδιώροφα σπίτια, (δύο από τα οποία στεγάζουν ακόμη και σήμερα το Στρατολογικό Γραφείο και το Κτηνιατρείο) ήταν οι κατοικίες των αξιωματικών του Οθωμανικού στρατού που έδρευε στη πόλη.
Το Δεδέαγατς, την εποχή εκείνη (αρχές του 1900), δεν ήταν έδρα Στρατηγείου και για τον λόγο αυτό ο Πασσάς - Στρατιωτικός Διοικητής της ευρύτερης περιοχής έμεινε σε άλλη πόλη της Θράκης. Επίσης στην Σουλτανική Ιεραρχία, λόγω των συνεχών πολεμικών συγκρούσεων ο Πασσάς, εκτός από τα καθαρώς στρατιωτικά του καθήκοντα ήταν και ο επικεφαλής της πολιτικής Διοίκησης της περιφέρειάς του.
Το μεγάλο κόλπο....
Ένας από τους πασάδες που ήταν στην περιφέρεια ήρθε ξαφνικά στο Δεδέ Αγάτς και πριν αρχίσει την επιθεώρησή του στον στρατό που διοικούσε, άρχισε την επιθεώρηση του τότε Τουρκικού Δήμου (Καζάς Δεδέ Αγάτς) και κυρίως στην οικονομική του διαχείριση. Μέσα όμως σ΄ αυτήν ανακάλυψε ένα κονδύλι από φόρους, το οποίο για πρώτη φορά του αντίκριζε και του κίνησε την υποψία γιατί δεν αναφερότανε στα τακτικά έσοδα του Δήμου. Στην ανάκριση που ακολούθησε, αποκαλύφτηκε ότι προερχόταν από μια πρόσθετη φορολογία που έβαζε στους κατοίκους ο Τούρκος Δήμαρχος για ατομικό του όφελος.
Για να εξιλεωθεί και να μην χάση τη θέση του ο Δήμαρχος πρόσφερε στον Πασσά ολόκληρο το ποσό της φορολογίας που δεν ήταν και μικρό. Ο Πασσάς πάλι, θέλοντας να τον καλύψει, αλλά μη θέλοντας να επιστρέψει το ποσόν στους φορολογούμενους, όπου και κανονικά ανήκε, διέταξε να κτισθεί με το ποσό αυτό η θερινή κατοικία του εκάστοτε Πασσά – Στρατιωτικού Διοικητή της περιοχής πάνω σε δημοτικό οικόπεδο σε περίοπτη περιοχή! Πασάς ήταν, ότι ήθελε έκανε! Και διάλεξε την παραλία! Εξ ου και το όνομα «Πασσαλίκι», δηλαδή η κατοικία του Πασσά. Για την κατασκευή της κατοικίας αυτής, όπως λέγεται, χρησιμοποιήθηκαν πάνω από εκατό βαγόνια ξυλείας που ήλθε από την Σουηδία καθώς και δεκάδες έμπειροι τεχνίτες (πετράδες, ξυλουργοί και χτίστες) και πάρα πολλοί εργάτες. Το κτίριο αποτελούσε ένα αριστούργημα της Οθωμανικής αρχιτεκτονικής και ξεχώριζε στη πόλη από τα άλλα κτίρια, ακόμη και της ίδιας ή παρεμφερούς αρχιτεκτονικής (κτίριο Μπαλούλ, Ρωσικό Προξενείο, ξενοδοχείο Ακταίον κ.λ.π.) και λόγω μεγέθους αλλά και των ξύλινων διακοσμητικών του στοιχείων.
Οι εργασίες ανέγερσής του άρχισαν το 1906 και αποπερατώθηκε το 1908. Έτσι λέγεται ότι κτίστηκε το «Πασσαλίκι». Η ιστορία αυτή φαίνεται ότι έχει κάποια βάση. Και αυτό γιατί μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1920 και την εγκατάσταση των Ελληνικών Αρχών σ΄ αυτήν, το κτίριο αυτό δεν περιήλθε στην δικαιοδοσία του Ελληνικού Δημοσίου και δεν καταχωρήθηκε στα βιβλία Δημοσίων Κτημάτων, αλλά παρέμεινε στην ιδιοκτησίας του Δήμου. Μετά την κατάληψη της πόλης από τους Βουλγάρους το 1913, το κτίριο δεν αναφέρεται αν χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές! Και πρέπει να παρέμεινε κενό.
Η απελευθέρωση
Το 1923, λίγο μετά την απελευθέρωση της πόλης, ιδρύθηκε και λειτούργησε στην Αλεξανδρούπολη τριτάξιο και μονοτάξιο Διδασκαλείο, στο οποίο φοιτούσαν οι μαθήτριες των Παρθεναγωγείων Αδριανούπολης, Κωνσταντινούπολης και των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων Επιβατών. Το Διδασκαλείο στεγάστηκε αρχικά στο ξύλινο οικοδόμημα του Μπαλούλ επί της οδού (σήμερα) Δημοκρατίας, όπου βρίσκεται στη θέση του η Στρατιωτική Λέσχη. Το οικοτροφείο όμως του Διδασκαλείου (κοιτώνες και σαλοτραπεζαρία) στεγάστηκαν στο υπερώο (σοφίτα) του ίδιου κτιρίου. Πολύ σύντομα όμως, με την αύξηση του αριθμού των μαθητών, δημιουργήθηκε πρόβλημα χώρου. Έτσι, μεταφέρθηκε το Οικοτροφείο στο ξύλινο αυτό κτίσμα της παραλίας, το Πασσαλίκι. Οι παλαιοί κάτοικοι της πόλεως ενθυμούνται το Οικοτροφείο του Διδασκαλείου Αλεξανδρούπολης, απ΄ όπου κάθε πρωί ξεκινούσαν συντεταγμένοι οι υποψήφιοι δάσκαλοι για να μεταβούν με επικεφαλής τον σαλπιγκτή τους στο κτίριο του Διδασκαλείου. Αργότερα, όταν ιδρύθηκε η Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία, λειτούργησε οικοτροφείο θηλέων στο ισόγειο της Ακαδημίας και σταδιακά, όταν καθιερώθηκε οικονομικό επίδομα σε κάθε ένα από τους σπουδαστές της, καταργήθηκε οριστικά η χρησιμοποίηση του οικοτροφείου στο Πασσαλίκι.
Αργότερα στεγάστηκαν στους ορόφους του ο Μορφωτικός Σύλλογος Αλεξανδρούπολης, η φιλαρμονική του Δήμου, ο Μουσικογυμναστικός Σύλλογος «ΕΘΝΙΚΟΣ» και οι Πρόσκοποι. Το 1938, μετά την διάλυση του Προσκοπισμού από το καθεστός του Μεταξά, στο «Πασσαλίκι» εγκαταστάθηκε η οργάνωση της Νεολαίας του Μεταξά.
Μάρτυρας μεγάλων κοσμικών γεγονότων
Στον μεσοπόλεμο το Πασσαλίκι γίνεται μάρτυρας μεγάλων κοσμικών γεγονότων. Κάτω στα πόδια του και μέχρι τη θάλασσα απλωνόταν το Δημοτικό Πάρκο, όπου λειτουργούσε το διασημότερο την εποχή εκείνη κέντρο ψυχαγωγίας ο «Δημοτικός Κήπος», όπου το καλοκαίρι υπήρχε πάντα συγκρότημα μουσικής και κάθε Κυριακή συνέρρεε όλη η Θράκη. Στο «Δημοτικό Κήπο» υπήρχε και ειδικά διαμορφωμένη σκηνή, όπου έδιναν με εξαιρετική επιτυχία παραστάσεις περιοδεύοντες θίασοι με σπουδαίους ηθοποιούς. Κάτω από το βλέμμα του, μπροστά στα πόδια του, το «Πασσαλίκι» μαζί με τους συμπολίτες του άλλα και πολλούς άλλους Θρακιώτες απολάμβανε παραστάσεις με σπουδαίους ηθοποιούς όπως τη Μαρίκα Κοτοπούλη, τον Βασίλη Αργυρόπουλο, τη Κυβέλη, τον Βασίλη Λογοθετίδη, τον Τάσο Καρούζο και πολλούς άλλους, που ξεκινούσαν τις θερινές τους παραστάσεις πάντα από την Αλεξανδρούπολη. Και αν έδειχνε ευχαριστημένος ο κόσμος από την παράσταση ήταν βέβαιο ότι αυτή θα πήγαινε καλά σ΄ όλη την Ελλάδα.
Μετά την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εγκαταστάθηκαν στο ισόγειό του το ΠΙΚΠΑ (αποθήκες τροφίμων και γραφεία αντιφυματικού αγώνα) και με την έναρξη του εμφυλίου διάφοροι πρόσφυγες (ανταρτόπληκτοι) από τα γύρω χωριά που συνέρρεαν στη πόλη. Λίγο αργότερα (τέλη δεκαετίας του 1940) εγκαθίστανται στο ισόγειό του οι Πρόσκοποι (1ο Σύστημα Ναυτοπροσκόπων και 1η και 3η Ομάδα Προσκόπων), στον πρώτο όροφο η ιδρυθείσα Δημόσια Εμπορική Σχολή και αργότερα στον δεύτερο όροφο η Φιλαρμονική του Δήμου. Μάλιστα στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι Πρόσκοποι περιέφραξαν τον περιβάλλοντα τεράστιο αύλιο χώρο του κτιρίου με κορμούς δέντρων και κατασκεύασαν επί της παραλιακής λεωφόρου μία τεράστια ξύλινη πύλη, η δε αυλή του ήταν χώρος εκδηλώσεων και αθλοπαιδιών για τους προσκόπους.

Το 1957 οι πρόσκοποι μετακόμισαν στις εγκαταστάσεις του σιδηροδρομικού σταθμού (σημερινό ΚΑΠΙ) και λίγο πιο μπροστά η Δημόσια Εμπορική Σχολή, που μετονομάσθηκε σε Οικονομικό Γυμνάσιο, μετακόμισε σε κτίριο της Καθολικής Κοινότητας, δίπλα στην Καθολική Εκκλησία.

Η αντίστροφη μέτριση
Από την εποχή αυτή και μετά αρχίζει ουσιαστικά η αντίστροφη μέτρηση της ζωής του! Εγκαταλείπεται σιγά – σιγά στη τύχη του. Το κτίριο δεν συντηρείται. Διαμένουν σ΄ αυτό η μερικοί άστεγοι (μια φτωχή μουσουλμάνα, η Ελίφ, που βαφτίστηκε χριστιανή και πήρε το όνομα Μαρία μαζί με τον γιό της τον Χουσεϊν, που βαπτίσθηκε Αναστάσης, γραφικές φιγούρες της πόλης την εποχή εκείνη) καθώς και αρουραίοι, ποντικοί, νυχτερίδες, αδέσποτα σκυλιά, κατσαρίδες και άλλα παρόμοια. Οι ξύλινες επενδύσεις του, μέσα και έξω από το κτίριο, αρχίζουν να φθείρονται και να καταστρέφονται. Οι υαλοπίνακες, ο ένας μετά τον άλλο καταστρέφονται, χωρίς να αντικαθίστανται! Τα ξύλινα πατώματα αρχίζουν να τρίζουν και οι εσωτερικές σκάλες του εγκυμονούσαν κινδύνους. Άλλωστε η πόλη είχε πολλά άλλα προβλήματα να λύσει που άφησαν πίσω τους η κατοχή και ο εμφύλιος πόλεμος! Που να βρει καιρό και πόρους να συντηρήσει τα μνημεία της! Μέχρι να επιβληθεί στην Ελλάδα η Δικτατορία του Παπαδόπουλου.
Η χαριστική βολή

Η χαριστική βολή για την εξαφάνισή του ήρθε το 1967, λίγους μήνες μετά την έλευση της χούντας των Συνταγματαρχών στη χώρα μας.
Λίγες ημέρες πριν το Στρατιωτικό Καθεστώς απολύσει τους αιρετούς Δημοτικούς Άρχοντες και εγκαταστήσει τους εκλεκτούς του, έφθασαν στη Δημαρχία πρωτόκολλο αυτοψίας του Πολεοδομικού Γραφείου της Νομαρχίας και έγγραφα του Υγειονομικού Κέντρου και της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών της Νομαρχίας, με τα οποία γνωστοποιούσαν στον Δήμο ότι «το επί της παραλιακής Λεωφόρου Βασ Αλεξάνδρου κείμενον ξύλινον δημοτικόν οικοδόμημα, γνωστόν ως «ΠΑΣΣΑΛΙΚΙ», εκρίθη ως επικινδύνως ετοιμόρροπον». Έτσι το Δημοτικό Συμβούλιο με την αριθμόν 273/2.8.1967 απόφασή του αποφάσισε με ψήφους 10 υπέρ και μιας κατά «την κατεδάφιση του κτιρίου, λαμβάνοντας υπ΄ όψιν του ότι απαιτούμενη δαπάνη δια την ριζική επισκευή του εκρίνετο μεγάλη και ασύμφορος δια τον Δήμον».
Ο τότε Διοικητής της ΧΙΙ Μεραρχίας Υποστράτηγος Νικόλαος Αγγελόπουλος, με το αριθμ. Φ.9160/9/88905/15.9.1967 έγγραφό του ζητά από τον Δήμο Αλεξανδρούπολης να παραχωρηθεί στον Στρατό για ανέγερση Στρατηγείου ο χώρος που ήταν το «Πασσαλίκι», δωρεάν ή έναντι συμβολικού τιμήματος με το «δέλεαρ», πέραν των αισθημάτων ασφαλείας και εθνικής υπερηφάνειας, την ανέγερση σύγχρονου αρχιτεκτονικού και καλαίσθητου οικοδομήματος, όπερ θα αποτελεί κόσμημα της πόλης, την αύξηση της εμπορικής της κίνησης, δεδομένου ότι δια την συντήρηση των μονάδων που θα εγκατασταθούν θα δαπανώνται περί τα 70.000.000 δραχμές, αξιοποίηση του παραλιακού χώρου, απόκτηση σύγχρονης αίθουσας για συνεδριάσεις υψηλού στρατιωτικοπολιτικού επιπέδου και άλλα παρόμοια. Λες και αν δεν δινόταν αυτός ο συγκεκριμένος χώρος, δεν θα έβρισκαν άλλο χώρο και ο στρατός δεν θα εγκαθίστατο στην περιοχή μας! Και η πόλη θα παρέμεινε έρμαιο των ορέξεων των εχθρών του έθνους!!! Παρόμοιες απόπειρες είχαν γίνει και στο παρελθόν αλλά είχαν απορριφθεί από την εκλεγμένη Δημοτική Αρχή της πόλης. Ο Στρατός όμως επέμεινε! Και η εποχή για να ξαναέλθει στην επικαιρότητα το θέμα ήταν κατάλληλη….
Το διορισμένο τότε από την χούντα των Συνταγματαρχών Δημοτικό Συμβούλιο Αλεξανδρούπολης, (ήδη από τον Αύγουστο είχε καθαιρεθεί ο εκλεγμένος Δήμαρχος Θωμάς Μιχαήλογλου και το αιρετό Δημοτικό Συμβούλιο), με Δήμαρχο τον συνταξιούχο δάσκαλο Γεώργιο Γεωργιάδη, αναπληρωτή Δημάρχου τον Δικηγόρο Χρήστο Κουρκουλή και Πρόεδρο Δημοτικού Συμβουλίου τον έμπορο Δημήτριο Γιώτα, με την υπ΄ αριθμ. 352/18.10.1967 ομόφωνη απόφασή του εγκρίνει την δωρεάν παραχώρηση του επί της Λεωφόρου Βασιλέως Αλεξάνδρου κειμένου δημοτικού οικοπέδου (Πασσαλίκι) συνολικού εμβαδού μ2 3.051,67, εις το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας υπό τους όρους να χρησιμοποιηθεί αποκλειστικώς και μόνον δια την ανέγερση Στρατηγείου της ΧΙΙ Μεραρχίας, να αναγείρει το κτίριο εντός τριετίας, παρερχομένης δε απράκτου της τριετίας να επανέρθει το οικόπεδο στον Δήμο. Και τέλος αν μεταβληθεί η χρήση του δωρουμένου οικοπέδου η κυριότητά του θα επανέλθει αυτοδίκαια στον Δήμο. Βιαζόταν πάρα πολύ να το γκρεμίσουν, που έβαζαν και προθεσμία για αυτό!
Μάλιστα κλείνοντας τη συζήτηση στο Δημοτικό Συμβούλιο ο Αναπληρωτής Δήμαρχος Χρήστος Κουρκουλής είπε: «Παίρνουμε μια ιστορική δια την πόλη απόφαση, αλλά κατά τη γνώμη μου, ενεργούμε δια τα συμφέρον της πόλεως και μόνο»! Πράγματι ή απόφαση ήταν ιστορική, όσο για το συμφέρον της πόλεως αυτό θέλει πολύ σόδα για να το χωνέψουν οι ψυχές των δημιουργών αυτής της πόλης! Στη συνέχεια οι Αλεξανδρουπολίτες συντετρημένοι και ανήμποροι να αντιδράσουν με σπαραγμό ψυχής παρακολουθούν την κατεδάφισή του. Δυο χρόνια μετά στη θέση του υψώνεται ένα σύγχρονου «αρχιτεκτονικό» και «καλαίσθητο» οικοδόμημα! Η έδρα της ΧΙΙ Μεραρχίας. Ένα πραγματικό «Κόσμημα» της παραλίας της πόλης!
Ανακαλείται η δωρεά και γίνεται πώληση!
Ένα σχεδόν χρόνο μετά το Δημοτικό Συμβούλιο, ύστερα από έγγραφη υπόδειξη του Γενικού Επιτελείου Στρατού με την υπ΄ αριθμ. 298/3.7.1968 απόφασή του τροποποιεί την απόφαση παραχώρησης του κτιρίου, αντικαθιστώντας τον όρο «Δωρεάν παραχώρησις» με τον όρο «έναντι συμβολικού τιμήματος 750.000 δραχμών», με την αιτιολογία ότι «από έκθεση της συγκροτηθείσης (από το ΓΕΣ) εκτιμητικής Επιτροπής έλαβε γνώση ότι η αξία του δωρεάν χορηγηθέντος δημοτικού οικοπέδου ανήρχετο σε δραχμές 4.588.500 και συνεπώς ο Δήμος εστερείτο σημαντικής αξίας ακινήτου δημοτικής αστικής περιουσίας». Ο λόγος αυτής της απόφασης ήταν προφανής. Έπρεπε να διασκεδαστεί η δυσανασχέτηση των κατοίκων της πόλης για το ανοσιούργημά τους.

Μια νέα εποχή για την πόλη
Η κατεδάφιση αυτού του κτιρίου σηματοδότησε μια νέα εποχή για την Αλεξανδρούπολη. Ήταν μόνο η αρχή. Το ένα μετά το άλλο όλα τα παλιά κτίρια ακολουθούν την τύχη που είχε το Πασσαλίκι. Κατεδαφίζονται και η Αλεξανδρούπολη αρχίζει να χάνει τα πειστήρια της ιστορικότητάς της. Τα κτίρια που κατεδαφίσθηκαν δεν ήταν ασήμαντα ως ιστορικά μνημεία. Πολλά από αυτά έφεραν την σφραγίδα μιας αισθητικής αρχοντιάς και κρατούσαν ζωντανές τις αναμνήσεις ενός περασμένου μεγαλείου. Αλλά και μιας ιστορικής διαδρομής της ζωής αυτής της πόλης.
Πρόσφατα, στην εκδήλωση της τοπικής εφημερίδας «ΓΝΩΜΗ», κατά την βράβευση του επίτιμου Έφορου Αρχαιοτήτων κ. Διαμαντή Τριαντάφυλλου, ο τελευταίος αποκάλυψε ότι «ως νέος τότε αρχαιολόγος είχε κάνει, μέσω της υπηρεσίας του, πολλά έγγραφα για να κηρυχθεί διατηρητέο το Πασσαλίκι. Δυστυχώς δεν απέδωσαν». Μη ξεχνάμε άλλωστε και ποιοι κυβερνούσαν και τι ευαισθησίες κουβαλούσαν!
Σήμερα απέμειναν κάποιες φωτογραφίες, περιζήτητες στην αγορά των συλλεκτών, που γεμίζουν θλίψη στους παλιούς και γεννούν ερωτήματα στους νέους. Γιατί το κατεδαφίσατε; Έλα ντε, αυτό αναρωτιόμαστε και πολλοί από τους παλιούς. Γιατί;

Βιβλιογραφία:
Θανάση Αποστολίδη: «Αλεξανδρούπολη, μορφές – γεγονότα – αναμνήσεις».
Νικολάου Ράπτη: «Το Διδασκαλείο και η Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως».
Αθανασίου Κ. Κριτού: «Αλεξανδρούπολη – Η εκατοντάχρονη Ιστορία της 1878-1978»
Σαράντου Καργάκου: «Αλεξανδρούπολη – Μια νέα πόλη με παλιά Ιστορία».
Θεοδώρου Ορδουμποζάνη: «Προκτήτωρ Πόλις – Ταξίδι μνήμης στην πρώιμη Αλεξανδρούπολη».

Φωτογραφίες (από το αρχείο Θεόδωρου Ορδουμποζάνη)
1. Δεκαετία του 1960. Φάρος και Πασσαλίκι δέσποζαν στη παραλία της πόλης.

2. Δεσποινίδες του Δεδέαγατς ποζάρουν στην παραλία με φόντο το επιβλητικό Πασσαλίκι.

3. Την εποχή που κτιζόταν (1906-1908)

4. Και δύο νέοι της εποχής σε μια αναμνηστική φωτογραφία μπροστά στο Πασσαλίκι, λίγο μετά την απελευθέρωση της πόλης. (φωτογρ. από το οικογενειακό αρχείο Γεωργίου Μαρτίνη).

5. Την εποχή που χρησιμοποιείτο ως οικοτροφείο των σπουδαστών του Διδασκαλείου.

6. 1953-54. Μαθητές της Εμπορικής Σχολής μπροστά στο Πασαλίκι, όπου στεγαζόταν το Σχολείο τους.

7. Δεκαετία του 1950. Για πολλά χρόνια οι Πρόσκοποι ύψωναν καθημερινά την Γαλανόλευκη, μπροστά στο πασσαλίκι, για να κυματίζει στο Θρακικό Πέλαγος, σύμβολο της Ελληνικότητας της Θράκης. Στο ίδιο ακριβώς σημείο, σήμερα, την σημαία ανυψώνει ο στρατός.

8. Ο "Δημοτικός Κήπος", απέναντι από το Πασσαλίκι , καθ΄ όλη την διάρκεια του μεσοπολέμου ψυχαγωγούσε τους Θρακιώτες.

9. Αναμνηστική φωτογραφία με την παρέα μπροστά στο Πασσαλίκι τη δεκαετία του 1930. (φωτ. από το οικογ. αρχείο Γεωργίου Σταυρίδη).

10. 1953. Η ηγεσία του Τοπικού Προσκοπισμού με τον Αναπλ. Γεν. Έφορο Προσκόπων μπροστά στο Πασσαλίκι.

11. 25 Μαρτίου 1955. Οι Πρόσκοποι της Αλεξανδρούπολης μπροστά στη πύλη που έφτιαξαν στο Πασσαλίκι.

12. Απλωμένα δίχτυα των ψαράδων της Απολλωνιάδας, στη παραλία κάτω από το Πασσαλίκι, ήταν καθημερινό θέαμα τα μεσημέρια του καλοκαιριού. (φωτογρ. Μιχαήλ Μπολιάκη).

13. Αρχές της δεκαετίας του 1950. Η 1η Ομάδα Προσκόπων μπροστά στην είσοδο του ισογείου στο Πασσαλίκι.

14. "Πασσαλίκι" και "Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία", δύο κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο, σύμβολα της πόλης. Σήμερα το πρώτο δεν υπάρχει. Το δεύτερο έχει αφεθεί στη τύχη του!

15. Λίγο μετά την απελευθέρωση της πόλης από τους Γερμανούς

16. Το Πασσαλίκι από ψηλά.

17. Το "σύγχρονο αρχιτεκτονικό και καλαίσθητο οικοδόμημα" που μας υποσχέθηκε ο Στρατηγός Νικόλαος Αγγελόπουλος αποτελεί σήμερα "κόσμημα της πόλης...."!

18.- Ακόμη μία απεικόνιση του κτιρίου της Μεραρχίας.