ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ

Να τα πούμε;

Παραμονή Χριστουγέννων πρωί, το κουδούνι χτυπάει, οι νοικοκύρηδες ανοίγουν την πόρτα και η ατμόσφαιρα γεμίζει με την γνωστή μελωδία: Τα κάλαντα των Χριστουγέννων. Ο ήχος της μελόντικας, μια φλογέρα ή πολλές φορές μόνο ένα απλό τριγωνάκι συνοδεύουν το τραγούδι της παρέας των παιδιών. Όταν τελειώσουν εύχονται «Και εις έτη πολλά» ή «Χρόνια Πολλά» η «Και του χρόνου» και η νοικοκυρά τους δίνει ένα συμβολικό χρηματικό ποσό για τον κουμπαρά τους. Το ίδιο συμβαίνει και στα μαγαζιά, όπου η αγορά κάθε τόπου από πολύ πρωί, μέχρι αργά το βράδυ, γεμίζει με τις χαρούμενες φωνές των παιδιών και τις μελωδίες των οργάνων τους. Ενίοτε, κυρίως στα χωριά, οι νοικοκυρές φιλεύουν τα παιδιά με παραδοσιακά γλυκίσματα, αμύγδαλα ή φρούτα.

Βράδυ 24 Δεκεμβρίου 1952: Βαθμοφόροι και Πρόσκοποι της Αλεξανδρούπολης ψάλλουν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα στην οδό Εμπορίου. Διακρίνονται από αριστερά προς τα δεξιά: Κων/νος Καστάνης όρθιος με την κιθάρα, Στράτος Μπραϊκίδης, Αντώνης Γεωργιάδης, Χριστόδουλος Αρσενάκης, Ντάρμας, Δούκας, Χρήστος Ντάρμας, Αντώνης Κουρτζουλής, Βουλγαρίδης, Δημήτριος Σμσιρίκης και Ευάγγελος Ντομπρούδης, καθιστός με την κιθάρα.

Με τη γιορτή των Χριστουγέννων ξεκινά μια περίοδος εορτασμού δώδεκα ημερών, το γνωστό Δωδεκαήμερο, που τελειώνει με τον εορτασμό των Θεοφανίων. Στις παραμονές των εορτών που σηματοδοτούν το Δωδεκαήμερο (Χριστούγεννα, Περιτομή ή Αγίου Βασιλείου, Φώτα) ψάλλονται τα κάλαντα από μικρές ομάδες, κυρίως παιδιών. Πολλές φορές όμως και συγκροτημένες ομάδες σχολείων, σωματείων, χορωδιών, ομίλων ακόμα και παρεών με μουσικά όργανα, αλλά και φιλαρμονικές γυρίζουν τις πόλεις ή τα χωριά και ψάλλουν τα κάλαντα για το καλό του χρόνου ή για να μαζέψουν χρήματα για κάποιο σκοπό.

24 Δεκεμβρίου 1953: Οι μαθητές της Δημόσιας Εμπορικής Σχολής Αλεξανδρούπολης ψάλλουν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα στη πλατεία Κύπρου.

Ελληνικό έθιμο

Τα κάλαντα είναι ελληνικό έθιμο που διατηρείται αμείωτο από την αρχαιότητα, ακόμα και σήμερα, με τα παιδιά να γυρνούν από σπίτι σε σπίτι 2 - 2 μαζί ή και περισσότερα και να τραγουδούν τα κάλαντα συνοδεύοντας το τραγούδι τους με το τρίγωνο ή ακόμα και κιθάρες,
Κάλαντα λέγονται την παραμονή των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων και είναι διαφορετικά για κάθε γιορτή.

Καταγωγή της λέξης "κάλαντα"

Τι είναι όμως τα κάλαντα και πώς εξελίχθηκαν στη σημερινή τους μορφή;
Η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική «calenda», που σημαίνει αρχή του μήνα. Πιστεύεται ότι η ιστορία τους προχωρεί πολύ βαθιά στο παρελθόν και συνδέεται με την Αρχαία Ελλάδα. Βρήκαν, μάλιστα, αρχαία γραπτά κομμάτια παρόμοια με τα σημερινά κάλαντα (Ειρεσιώνη στην αρχαιότητα).
Τα παιδιά της εποχής εκείνης κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του Θεού Διόνυσου. Άλλοτε κρατούσαν κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν κόκκινες και άσπρες κλωστές. Στις κλωστές έδεναν τις προσφορές των νοικοκύρηδων.
Το τραγούδι της Ειρεσιώνης της εποχής του Ομήρου, το απαντάμε σήμερα με μικρές παραλλαγές στα κάλαντα της Θράκης:

«Στο σπίτι ετούτο που ΄ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη
ν΄ ανοίξουμε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα
να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη
και να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι
κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι»!

Υπάρχει και σε άλλη παραλλαγή, όπως:

«Στο σπίτι τούτο που ήρθαμε πέτρα να μη ραγίσει
και ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει»!

Από το 2ο μισό του 2ου αι π.Χ. γιορταζόταν η αρχή του νέου χρόνου τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου. Σύμφωνα με μια παράδοση, η Ρώμη σώθηκε από τρεις αδελφούς, τον Κάλανδο, τον Νόννο και τον Ειδό, που ανέλαβαν να θρέψουν τους κατοίκους της. Ο πρώτος για το χρονικό διάστημα 12 ημερών που ονομάστηκε «Καλάνδας», ο δεύτερος για τις επόμενες 10 μέρες που τις είπαν «Νόννας» και ο τρίτος για τις τελευταίες 8, τις "Ειδούς". Με το πέρασμα του χρόνου οι δυο γιορτές επισκιάστηκαν από την πρώτη και έτσι έμεινε η γιορτή των καλένδων ως μεγάλη εορτή και οι άλλες δυο ξεχάστηκαν πολύ πριν την εμφάνιση των χριστιανικών εορτών. Κατά τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια, τα κάλαντα-άσματα δημιουργήθηκαν μέσα από την ανάγκη υπενθύμισης του περιεχομένου των εορτών και των συνηθειών που σχετίζονται με αυτές.

24 Δεκεμβρίου 1962: Οι μαθητές της ΣΤ΄ τάξης του Γυμνασίου Αλεξανδρούπολης ψάλλουν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα στο χιονισμένο κέντρο της πόλης. (Διακρίνονται από αριστερά προς τα δεξιά όρθιοι: Κυρ. Κεχαγιάς, Γκάρος Δεδεϊάν, Δώρα Τοπαλίδου, Νίκος Πετρόπουλος, Πέπη Κουγιουμτζή, Μιχ. Τελίδης, Απόστ. Μπαρμπόπουλος, Κυρ. Παπαδόπουλος, Μεν. Κουγιουμτζής, Γιώργ. Βράνης , Αν. Τρικούπη, Τάσος Τσουγιάννης, Νίκος Μακρής. Κάτω: Βασ. Τριανταφύλλου, Ιουλ. Αλεξανδρίδου, Μαρίτσα Πάρη, Τριαντ. Μιχαηλίδης, Κατερ. Σουπιωνά, Σούλα Φιλιππίδου, Ζήσης Διαμαντίδης, Θόδ. Ορδουμποζάνης)

Οι γιορτές του Δωδεκαήμερου

Όταν ανέλαβε ο Κωνσταντίνος ο Α΄ τον θρόνο στο Βυζάντιο προσπάθησε να βρει κοινά σημεία ανάμεσα στις ειδωλολατρικές και τις χριστιανικές εορτές, έτσι ώστε η αντικατάσταση τους να είναι ομαλή. Ως αποτέλεσμα, τα Χριστούγεννα τοποθετήθηκαν την 25η Δεκεμβρίου σε αντικατάσταση της γιορτής του Αήτητου Ήλιου ή αλλιώς Μίθρα, που συμβόλιζε την αύξηση του φωτός της ημέρας, η Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου ακολουθώντας την εορτή των καλένδων και τα Φώτα στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα που στην Αλεξάνδρεια γιόρταζαν τα γενέθλια του Θεού Χρόνου.

Τα κάλαντα

Τα μορφολογικά στοιχεία των καλάντων παραπέμπουν σε εκείνα των δημοτικών τραγουδιών τόσο στην μουσική όσο και στα λόγια. Οι στίχοι τους εξιστορούν τα θρησκευτικά γεγονότα των ημερών (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνια) με λεξιλόγιο λόγιο αλλά και λαϊκό. Η μουσική που τα συνοδεύει είναι απλή και ευχάριστη, ποικίλλει όμως ανά περιοχή υιοθετώντας στοιχεία από την παράδοση της εκάστοτε περιοχής. Κάθε περιοχή της Ελλάδος έχει την δική της εκδοχή.

Στο βιβλίο του «Το Θρακιώτικο δημοτικό τραγούδι στον Έβρο και τη Σαμοθράκη» ο Αυγερινός Μαυριώτης στο κεφάλαιο «Η΄ Καλημερίσματα ή Κάλαντα» τα περιγράφει ως μια σειρά από τραγούδια στα οποία κυριαρχεί περισότερο το λυρικό παρά το θρησκευτικό στοιχείο. «…….Είναι η συνέχεια του «Κωρονίσματος», της «Ειρεσιώνης» και του Χελιδονίσματος» των Αρχαίων Ελλήνων, όπως αναφέρει στη Ποιητική του Ανθολογία ο Μ. Περάνθης. Είναι χαριτωμένα πηγαία, αυθόρμητα, γεμάτα δροσιά και τρυφερότητα και εξαντλούνται σε παινέματα και χαρακτηρισμούς για τον αφέντη, την κυρά και τα λοιπά μέλη της οικογένειας, με μοναδικό σκοπό το φιλοδώρημα που συνήθως είναι ψωμί, χοιρινό κρέας και χρήματα. Με το ποσό που θα συγκεντρωθεί, αφού εκποιηθούν το ψωμί και το χοιρινό, οι «ρουγκατσάδες», που είναι αγόρια νεαρής ηλικίας (17-20 χρόνων), ανήμερα των Χριστουγέννων θα γλεντήσουν όλοι μαζί στην πλατεία του χωριού, συμπαρασύροντας στο γλεντοκόπι τους και τους συγχωριανούς τους. Η συγκρότηση σε ομάδα, η εκλογή του αρχηγού (τσιότρα μπασή) και του ταμία είναι το πρώτο μέλημα των επίδοξων «ρογκατσάδων». Ακολουθεί η προετοιμασία που κρατάει από τις αρχές του Δεκέμβρη μέχρι την παραμονή των Χριστουγέννων, οπότε το βράδυ κάνουν την εμφάνισή τους. Με το σούρουπο αρχίζουν να τα λένε. Πάνε πρώτα στην εκκλησία, γονατίζουν στα σκαλιά της, μπροστά στη σφαλιστή πόρτα και τραγουδούν το τραγούδι του Χριστού.

Αρχή ειν΄ τα «Δόξα το Χριστό»

Χριστός τώρα γεννιέται,

γεννιέται και αναθρέφεται -

στους ουρανούς επάνω

στο μόσχο και στο λίβανο

και στη πολλή θυμιάμα.

Θα ακολουθήσει η επίσκεψή τους στο σπίτι του παπά, για να πάρουν την ευχή του. Του λένε το τραγούδι του, τραγουδούν και το τραγούδι της παπαδιάς κι ύστερα ξεχύνονται στους δρόμους τραγουδώντας τα κατάλληλα στιχάκια του δρόμου με τη συνοδεία νταρμπούκας (τεμπελέκι), αλλού έχουν γκάιντα ή βιολιά, ενώ από πίσω τους ακολουθεί μια κουστωδία από παιδιά που θορυβούν χαρούμενα και ξεσηκώνουν το χωριό στο πόδι. Σε κάθε σπίτι που επισκέπτονται δε λένε όλα τα τραγούδια γιατί είναι πολλά. Λένε μόνο το τραγούδι του Χριστού. Σ΄ αυτούς που τους ανοίγουν και τους παίρνουν μέσα στο σπίτι, οι ρουγκατσάδες, αφού κεραστούν από τη νοικοκυρά του σπιτιού, θα τραγουδήσουν το κατάλληλο τραγούδι χωριστά για το κάθε ένα από τα μέλη της οικογένειας. Συνήθως τους ανοίγουν σε σπίτια που έχουν κορίτσια της παντρειάς. Είναι μια ευκαιρία να δουν από κοντά τους επίδοξους γαμπρούς. Έτσι σιγά – σιγά θα περάσουν απ΄ όλα τα σπίτια του χωριού, πλούσια και φτωχά για να τραγουδήσουν και να πάρουν το φιλοδώρημά τους…».

Τα κάλαντα των Χριστουγέννων

Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα διηγούνται τη γέννηση του Χριστού και την επίσκεψη των Μάγων στη φάτνη του. Το πιο γνωστό κείμενο που τραγουδήθηκε και τραγουδιέται ακόμα είναι το παρακάτω με τις δυο/τρεις πρώτες στροφές ως πιο συνηθισμένες.

Καλήν εσπέραν (ή «καλήν ημέραν») άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας,

Χριστού την θείαν Γέννησιν να πω στ' αρχοντικό σας.

Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει,

οι ουρανοί αγάλλονται χαίρετ' η φύσις όλη.

Εν τω σπηλαίω τίκτεται εν φάτνη των αλόγων

ο Βασιλεύς των ουρανών και Ποιητής των όλων.

Πολύ γνωστά είναι επίσης τα κάλαντα με τίτλο «Τρίγωνα – κάλαντα

Τρίγωνα κάλαντα σκόρπισαν παντού

κάθε σπίτι μια φωλιά του μικρού Χριστού.

Tρίγωνα κάλαντα μέσ ' τη γειτονιά
ήρθαν τα Χριστούγεννα κι η Πρωτοχρονιά.

Άστρο φωτεινό, θα 'βγει γιορτινό,
μήνυμα να φέρει από τον ουρανό.

Μες στη σιγαλιά ανοίγει η αγκαλιά

και κάνει η αγάπη τη καρδιά φωλιά.

Τρίγωνα κάλαντα στο μικρό χωριό

και χτυπά Χριστούγεννα στο καμπαναριό.

Τρίγωνα κάλαντα σκόρπισαν παντού

και μας φέρνουν μήνυμα του μικρού Χριστού.

Τρέχουν τα παιδιά μέσα στο χιονιά,

ήρθαν τα Χριστούγεννα κι η Πρωτοχρονιά.

Μες στη σιγαλιά άνοιξ' η αγκαλιά

κι έκανε η αγάπη στη καρδιά φωλιά.

Τρίγωνα κάλαντα κέφι και χαρά

ήρθαν τα Χριστούγεννα κι η Πρωτοχρονιά.

Τρίγωνα κάλαντα χρόνια σας πολλά

ήρθαν τα Χριστούγεννα κι η Πρωτοχρονιά.

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς

Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς αναφέρονται στον χρόνο που φεύγει και στον χρόνο που έρχεται! Τα πιο γνωστά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, που ψάλλονται το πρωί της παραμονής είναι:

Κάλαντα αποχαιρετισμού του χρόνου.

Πάει ο παλιός ο χρόνος ας γιορτάσουμε παιδιά

και του χωρισμού ο πόνος ας κοιμάται στη καρδιά.

Καλή χρονιά, καλή χρονιά, Xαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις)

Γέρε χρόνε φύγε τώρα πάει η δική σου η σειρά

ήρθε ο νέος με τα δώρα, με τραγούδια και χαρά.

Καλή χρονιά, καλή χρονιά, Xαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις)

Μα κι αν φεύγεις πια μακριά μας στην καρδιά μας πάντα ζει

κάθε λύπη και χαρά μας που περάσαμε μαζί.

Καλή χρονιά, καλή χρονιά, χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις)

Όλα γύρω χιονισμένα όλα γύρω παγωνιά

μα θα λιώσουν ένα ένα με τη νέα τη χρονιά.

Καλή χρονιά, καλή χρονιά, χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις

Τα κάλαντα "Αρχιμηνιά και Αρχιχρονιά"

Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά ψηλή μου δενδρολιβανιά(*)
κι αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά με τ' άγιο θόλος. (*)

Αρχή που βγήκε ο Χριστός άγιος και πνευματικός
στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει.

Αγιος Βασίλης έρχεται, και δεν μας καταδέχεται, (*)

από την Καισαρεία, συ' σαι αρχόντισσα κυρία. (*)

Bαστάει πένα και χαρτί ζαχαροκάντυο ζυμωτή (*)

χαρτί χαρτί και καλαμάρι δες και με το παλικάρι (*)

Πώς όμως προέκυψαν αυτά τα "ασυνάρτητα" κάλαντα «Αρχιμηνιά και Αρχιχρονιά» που λέμε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς; Η παράδοση αναφέρει πως η αιτία είναι ένα love story που έμεινε στην ιστορία έστω με αυτόν τον περίεργο τρόπο.
Η ιστορία, λένε, διαδραματίζεται στον μεσαίωνα. Σε εκείνα τα χρόνια που οι φτωχοί και χαμηλών στρωμάτων άνθρωποι δεν είχαν το δικαίωμα να μιλούν στους αριστοκράτες παρά μόνο σε γιορτές όπου μπορούσαν να τους απευθύνουν ευχές.
Ήταν λοιπόν ένας νεαρός (βλέπε Ρωμαίος και Ιουλιέτα - Μοντέγοι και Καπουλέτοι) αλλά φτωχό το παλικάρι, που είχε ερωτευθεί μια όμορφη νέα αριστοκράτισσα. Σκαρφίστηκε λοιπόν το εξής κόλπο ώστε να εκφράσει τον έρωτά του με τρόπο που να μην γίνει αντιληπτός όμως από τους υπόλοιπους. Σου λέει θα πάω την πρωτοχρονιά να της πω τις ευχές μου για το νέο έτος αλλά θα φτιάξω ένα δικό μου ποίημα που θα έχει έναν στίχο από τα κάλαντα και έναν στίχο που θα απευθύνεται στη αγαπημένη μου κοπελιά (!) και έτσι δεν θα με πάρουν χαμπάρι! Αρχίζει λοιπόν και βάζει ενδιάμεσους στίχους (αυτούς με τα αστεράκια *). Την αποκαλεί ψηλή, σαν δεντρολιβανιά. Επειδή φορούσε ένα από τα ψηλά, τα κωνικά καπέλα με το τούλι στην κορυφή, την παρομοιάζει με Εκκλησιά με το Άγιο θόλος (θόλος εκκλησίας). Της λέει ότι δεν τον καταδέχεται (ο Αι Βασίλης δεν έχει να κάνει με αυτό γιατί η παράδοση τον θέλει καταδεχτικό σε όλους!) γιατί είναι αρχόντισσα, Κυρία. Και κλείνει τα κάλαντα με τις γαλιφιές! Την λέει ζαχαροκάντυο ζυμωτή, δηλαδή φτιαγμένη από ζάχαρη (γλυκιά μου) και την παρακαλεί να του ρίξει μια ματιά.Έτσι λοιπόν μια μεγάλη αγάπη έγινε τραγούδι και για αιώνες εμείς το τραγουδάμε και τα παιδιά κονομάνε στις γιορτές το χαρτσιλίκι τους, χωρίς να έχουμε ποτέ σκεφθεί το πως και το γιατί!

Κάλαντα των Φώτων

Ψάλλονται την παραμονή των Φώτων και τα πιο γνωστά είναι τα παρακάτω:

Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό κάθετ' η κυρά μας η Παναγιά.

Όργανο βαστάει, κερί κρατεί Και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.
'Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.

Ν' ανεβώ επάνω στον ουρανό να μαζέψω ρόδα και λίβανο.

Καλημέρα, καλημέρα, Καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά .

Φωτογραφίες

1.- 24.12.1952: Βαθμοφόροι και Πρόσκοποι της Αλεξανδρούπολης στην αγορά της πόλης ψέλνουν τα Χριστουγεννιάτικα

κάλαντα (αρχείο Θ. Ορδουμποζάνη)

2.- 24.12.1953: Μαθητές της Δημόσιας Εμπορικής Σχολής Αλεξανδρούπολης, λένε τα Χριστρουγεννιάτικα κάλαντα στη πλατείαΚύπρου - πρώην πλατεία Δημαρχείου. ( αρχείο Θ. Ορδουμποζάνη).

3.- 24.12.1953: Οι μαθητές της ΣΤ τάξης του Γυμνασίου Αλεξανδρούπολης στο χιονισμένο κέντρο της πόλης, ψέλλουν ταΧριστουγεννιάτικα κάλαντα. (αρχείο Θ. Ορδουμποζάνη)

4.- Ομαδικκά Χριστουγεννιάτικα κάλαντα στο χωριό.

5.- "Παιδικά κάλαντα¨. Πίνακας του Νικηφόρου Λίτρα (1832-1904)

6.-31.12.2007: Παραμονή Πρωτοχρονιάς στο κέντρο της Αλεξανδρούπολης κάλαντα με νταούλια και ζουρνάδες. (αρχείο Θ.Ορδουμποζάνη).

7.-"Κάλαντα": Πίνακας του Νικηφόρου Λίτρα (1832-1904)

8.-Παιδικά κάλαντα την δεκαετία του 1950.

9.-Παιδικά κάλαντα στο χωριό τη δεκαετία του 1960 .