Η ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ

Η Αλεξανδρούπολη, ως γνωστόν, ιδρύθηκε μετά το 1870, ύστερα από τη δημιουργία της σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεε την Ευρώπη με την Ανατολία και υπήρξε κομβικό κέντρο της γραμμής αυτής. Σύντομα, γύρω από το σιδηροδρομικό σταθμό άρχισε η εγκατάσταση πλήθους ανθρώπων, η συρροή των οποίων αυξάνονταν λόγω της προνομιούχου θέσης της νέας πόλης.

Στο νέο αυτό οικισμό εγκαταστάθηκαν άτομα προερχόμενα από όλες τις διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες και εθνότητες της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γι΄ αυτό άλλωστε στην πόλη υπάρχουν ως σήμερα Αρμενική κοινότητα και εκκλησία καθώς και αντίστοιχη Ρωμαιοκαθολική, μοναδική σ΄ όλη την περιοχή. Μαζί με τις άλλες ομάδες, εγκαταστάθηκαν στη νέα πόλη και Ισραηλίτες, οι οποίοι ως ένα εκ των πλέον δραστήριων στοιχείων του νεοελληνικού κράτους, ανέπτυξαν αξιόλογη επιχειρηματική δράση και συμμετείχαν ενεργά στην κοινωνικοοικονομική ζωή της πόλη. Μετά την μικρασιατική καταστροφή η Εβραϊκή Κοινότητα της Αλεξανδρούπολης άρχισε σιγά – σιγά να συρρικνώνεται σε αντίθεση με τις αντίστοιχες του Διδυμοτείχου, Κομοτηνής και Ξάνθης που παρέμειναν πολυπληθείς! Η Εβραϊκή κοινότητα διατηρούσε στην Αλεξανδρούπολη, όλα τα χρόνια ζωής της στη πόλη, Συναγωγή (Χάβρα) που βρισκόταν στη σημερινή οδό Μαζαράκη, σε οίκημα το οποίο μεταγενέστερα (μεταπολεμικά) και μετά τη διάλυση της Κοινότητας, χρησιμοποιήθηκε ως κτήριο της Χριστιανικής Εστίας.

Η Αλεξανδρούπολη του μοσοπολέμου (Κεντρική Λεωφόρος)

Τα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας της Αλεξανδρούπολης ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο (ιδίως στους παραδοσιακούς κλάδους των υφασμάτων και των υαλικών) και ορισμένοι εργάζονταν ως αργυραμοιβοί (σαράφηδες). Ανάμεσα στα ονόματα των παλιών Αλεξανδρουπολιτών συγκαταλέγονται και τα εβραϊκά Ρεϊτάν, Μουίς, Ματαλών, Γκερών, Χάτεμ, Μπαλούλ κλπ.

Η Αλεξανδρουπολίτισσα συγγραφέας Σοφία Κλήμη – Παναγιωτοπούλου στο έργο της «Στο δέντρο του Ερημίτη» αναφερόμενη στην ενσωμάτωση των διαφόρων μειονοτήτων της πόλης μαζί με τον χριστιανικό πληθυσμό αμέσως μετά την απελευθέρωση της πόλης, γράφει: «… Τους άλλους, τους Εβραίους, τους Αρμεναίους, τους Φραγκολεβαντίνους, η πόλη τους κράτησε να της προσδίδουν σπιρτάδα, κίνηση, ιδιομορφία। Τους δέχθηκε στο εμπόριο, στη συναλλαγή, έβαλε τα παιδιά τους στο ίδιο θρανίο με τα Ελληνόπουλα, να μάθουν την Ελληνική ιστορία….»!

Η οικία του εμπόρου μεταξιού Εβραίου Ελιέζερ Τζίβρε, γνωστής και ως "κουκουλόσπιτο" (φωτογραφία από το αρχείο του Θρ. Παπαστρατή)

Αναφορά στην Εβραϊκή κοινότητα της πόλης κάνει και ο Θανάσης Κριτού στο βιβλίο του «Αλεξανδρούπολη, Η εκατοντάχρονη ιστορία της 1878-1978» όπου μεταξύ των άλλων αναφέρει: « Τα γνωστότερα μέλη της Εβραϊκής παροικίας, τα οποία εγκαταστάθηκαν στο Δεδέαγατς ήταν: Η οικογένεια Αβραάμ Χάτεμ και Υιού, καταστηματαρχών ανδρικών υφασμάτων, οι οικογένειες των αδελφών Ρεϊτάν Πέππο και Τζακ, καταστηματαρχών υαλικών και κρυστάλλινων ειδών. Ο Πέππο Ρεϊτάν στις δεκαετίες του 20 και 30 ήταν από τους πιο κοσμικούς νέους της Αλεξανδρούπολης. Άριστος χορευτής και ευχάριστος στις συντροφιές του. Στις χορευτικές συγκεντρώσεις και στις επίσημες, χοροεσπερίδες, πρώτος άρχιζε τους χορούς και τελευταίος τελείωνε και πάντοτε διηύθυνε τις καντρίλιες και λανσιέδες… Επίσης οι οικογένειες Μπαλούλ Μιτράνι, Εμίλ Ματαλόν, Γκερόν Αμουλάφια, αργυραμοιβού, Ααρών Σιμσή, Αμαρατζή, Μπεχάρ και άλλων…».

Η ισραηλιτική κοινότητα της Αλεξανδρούπολης μέχρι της αρχές του 1940 αριθμούσε περί τις 25 οικογένειες και 140 μέλη.

Η εκτόπιση των Εβραίων από το Διδυμότειχο (αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος)

Οι Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης, μαζί με τους ομοθρήσκους τους όλων των περιοχών της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας, συνελήφθησαν το βράδυ της 3ης Μαρτίου 1943 από τις Γερμανο-Βουλγαρικές Αρχές Κατοχής και εστάλησαν στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, όπου και εξοντώθηκα. Συγκεκριμένα τη νύχτα της 3ης προς την 4η Μαρτίου του 1943 και σε εφαρμογή της συμφωνίας της 22 Φεβρουαρίου του 1943 που υπέγραψαν Γερμανοί και Βούλγαροι «για εκτοπισμό των πρώτων 20000 Εβραίων από τις νεοαποκτηθείσες χώρες της Θράκης και της Μακεδονίας» στις Σέρρες, τη Δράμα, την Καβάλα, την Ξάνθη, την Κομοτηνή και την Αλεξανδρούπολη, δόθηκε η διαταγή της σύλληψης των Ελληνοεβραίων। Από νωρίς το βράδυ της 3ης Μαρτίου, στάθηκε μπροστά σε κάθε πόρτα με την ένδειξη «Εβραϊκό σπίτι» ένας Βούλγαρος στρατιώτης. Οι δρόμοι της πόλης είχαν φωταγωγηθεί για να μην μπορεί κανείς να κινείται στο σκοτάδι και δραπετέυσει, ενώ πολυβόλα είχαν στηθεί σε διάφορα σημεία. Ο φόβος μαζί με τη νύχτα σκέπασαν την πόλη. Τα μεσάνυχτα, άγριες φωνές ξύπνησαν τους κοιμούμενους τον ύπνο του δικαίου Εβραίους και τους διέταζαν να ετοιμαστούν. Ο χρόνος που τους δινόταν για την ετοιμασία τους ήταν δέκα πέντε λεπτά, «πετνάσι μινούτ» ήταν η κραυγή που τρυπούσε τα αυτιά τους.

Εβραίοι επιβιβάζονται σε τρένο για να μεταφερθούν στα στρατόπεδα θανάτου Άουσβιτς – Μπίρκεναου (αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος)

Την επόμενη μέρα, φορτώθηκαν σε βαγόνια και σιδηροδρομικώς μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη μαζί με 740 Εβραίους από το Διδυμότειχο και 197 από τη Ορεστιάδα και το Σουφλί। Φθάνοντας στη Θεσσαλονίκη, οδηγήθηκαν μαζί με όλους τους Εβραίους της Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης σε γκέτο που φυλασσόταν από τους Γερμανούς και στις 10 Μαΐου 1943 στάλθηκαν με τρένα στα στρατόπεδα θανάτου Άουσβιτς – Μπίρκεναου. Μεταξύ αυτών ήταν και οκτώ εβραϊκές οικογένειες, σύνολο τριάντα άτομα, του Διδυμοτείχου, που είχαν ισπανική υπηκοότητα, αφού καμία επέμβαση δεν μπόρεσε να τους σώσει. Οι απώλειες του εβραϊκού πληθυσμού της Θράκης από τον βουλγαρογερμανικό διωγμό ήταν ολοκληρωτικές.

Την περίοδο 1943-44 ο εβραϊκός πληθυσμός μειώθηκε στην κοινότητα Διδυμοτείχου κατά 96%, στο Σουφλί κατά 98%, στην Αλεξανδρούπολη κατά 97%, στην Κομοτηνή κατά 96% και στην Ξάνθη κατά 99% Κατά την απογραφή του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος το 1945 αναφέρεται ότι μόνον 4 Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης επέζησαν του Ολοκαυτώματος. Η τελευταία οικογένεια Εβραίων, αυτή των αδελφών Ρεϊτάν, που διατηρούσε υαλοπωλείο στην Αλεξανδρούπολη επί της κεντρικής λεωφόρου, διασωθείσα του ολοκαυτώματος, αποχώρησε από την πόλη στις αρχές της δεκαετίας του εξήντα.

Η Ισραηλιτική Κοινότητα, όπως και αυτή των Φραγκολεβαντίνων, αποτελεί μια ανάμνηση στην σύντομη ιστορική διαδρομή της πόλης, στοιχείο της πάλαι ποτέ έντονης πολυπολιτισμικότητάς της.